سرنوشت دریاچه ارومیه در انتظار زریبار

به گزارش ایرنا، دریاچه زریبار در سه کیلومتری شمال غربی شهرستان مریوان در استان کردستان و در ارتفاع هزار و ۲۸۵ متری از سطح دریا قرار گرفته است.

این دریاچه ذخیرگاه طبیعی ژنتیکی برای انواع گیاهان و جانواران آبزی و کنار آبزی بوده و با برخورداری از آب و هوای مناسب، پوشش گیاهی قابل توجه و وجود انواع ماهی ها و پرندگان به عنوان یکی از جاذبه های مهم گردشگری در کردستان شناخته شده است.

منشا اصلی آب تامین کننده این دریاچه چشمه های کف جوش است؛ طول دریاچه زریبار حدود پنج کیلومتر و عرض آن حدود ۱.۶ کیلومتر، وسعت تالاب هم به دلیل تغییرات حجم آبی در فصول مختلف سال متغیر و حداقل و حداکثر عمق آن به ترتیب ۲ و ۶ متر است.

پناهگاه حیات وحش زریبار دارای مساحت سه هزار و ۲۹۲ هکتار است و از میزان ۲ هزار و ۴۰۳ هکتار آن را تالاب تشکیل داده که ۸۵۵ هکتار آن پهنه آبی است.

از آنجا که اکوسیستم های آبی( تالاب ها) یکی از ارکان مهم محیط زیست به شمار می رود حفاظت از آنها دارای اهمیت زیادی است و به همین دلیل تعدادی از آنها در کنوانسیون‌های بین المللی ثبت شده‌اند که زریبار ۱۳ بهمن سال ۱۳۹۷ به عنوان بیست و پنجمین تالاب ایران در این کنوانسیون به ثبت رسید.

مشکلات پیش‌روی تالاب‌های ایران و کردستان

مشکلات اصلی تالاب‌های کشور، توسعه ناپایدار درحوضه آبریز، محدودیت شدید منابع آب و رقابت بین کاربری‌های مختلف برای بهره‌برداری منابع آبی، برنامه ریزی‌های بلند مدت منابع آب بدون در نظر گرفتن نیاز آبی تالاب‌ها، تغییرات کاربری اراضی در سطح حوضه آبریز و حاشیه تالاب‌ها، تخلیه فاضلاب‌های شهری، صنعتی و کشاورزی بدون تصفیه مناسب و خشکسالی‌های متوالی و تشدید محدودیت آب تالاب هاست.

در این بین تالاب زریبار هم مانند دیگر تالاب‌های کشور با مشکلات متعددی مواجه است که از مهمترین آنها می توان به حفر چاه‌های مجاز و غیرمجاز در اراضی کشاورزی محدوده تالاب اشاره کرد و این مسئله اگر همچنان ادامه یابد بلایی که سر دریاچه ارومیه آمد برای زریبار هم تکرار خواهد شد.

تالاب زریبار هم مانند دیگر تالاب‌های کشور با مشکلاتی است که از مهمترین آنها می توان به حفر چاه‌های مجاز و غیرمجاز در اراضی کشاورزی محدوده تالاب اشاره کرد که این مسئله اگر همچنان ادامه یابد بلایی که سر دریاچه ارومیه آمد برای زریبار هم تکرار خواهد شد. در یکی ۲ سال اخیر به دلیل افزایش میزان بارش‌ها در کردستان به ویژه مریوان، وضعیت تالاب زریبار مطلوب ارزیابی شده است ولی این مسئله نباید موجب کم توجهی و عدم اجرای مفاد مندرج در طرح مدیریت جامع تالاب و رسالت‌های تعیین شده برای دستگاه های ذیربط شود.

اگر وظایف تعیین شده در این طرح از سوی دستگاه های مرتبط اجرایی نشود در سال هایی که میزان بارش کاهش پیدا می کند حیات زریبار به خطر خواهد افتاد و آنگاه نسخه‌هایی که برای دریاچه ارومیه پیچیده شد همچنان که به داد آن نرسید برای نجات زریبار هم موثر نخواهد بود.

بنابراین یکی از برنامه‌های کارگروه نجات بخشی تالاب بین المللی زریبار انتقال آب سدگاران به اراضی محدوده این تالاب و مسدود کردن چاه‌های مجاز و غیرمجاز در این اراضی است.

وجود هزار حلقه چاه غیرمجاز در اراضی محدوده دریاچه زریبار

مدیرکل حفاظت محیط زیست کردستان در گفت و گو با خبرنگار ایرنا با اشاره به اینکه در سفر دوم رییس جمهور شهید به استان، طرح آبی کردن هزار و ۶۰۰ هکتار از پایاب سدگاران مریوان افتتاح شد، اظهار کرد: انتظار می رود وقتی آب با هزینه فراوان از سد به اراضی کشاورزی انتقال داده شده است چاه‌های موجود در این اراضی مسدود شود.

وقتی آب با هزینه فراوان از سد گاران به اراضی کشاورزی انتقال داده شده است می طلبد چاه‌های موجود در این اراضی مسدود شوداقبال حمیدی با بیان اینکه در اراضی محدوده دریاچه زریبار افزون بر چاه مجاز موجود در هر قطعه زمین چاه غیرمجازی هم حفر شده است، اضافه کرد: براساس آمارهای دریافتی، ۴۰۰ چاه غیر مجاز در این محدوده حفر شده ولی براساس آمارهای غیررسمی تعداد این چاه ها بیش از هزار حلقه است.

وی یادآور شد: در فاز نخست باید چاه‌های غیرمجاز مسدود و سپس چاه های مجاز مجهز به کنتور هوشمند، تعیین تکلیف و آنگاه از مدار خارج شوند.

به گفته مدیرکل حفاظت محیط زیست کردستان تاکنون تعداد اندکی از چاه های غیرمجاز و در حد ۲۰، ۳۰ حلقه آن در ماه‌های اخیر مسدود شده اند هرچند برای این آمار اعلامی هم مستنداتی ارائه نشده است.

حمیدی یکی از وظایف سازمان جهاد کشاورزی استان براساس برنامه مدیریت جامع تالاب زریبار را تغییر الگوی کشت خواند و افزود: کشت تنباکو افزون بر مصرف بالای آب منجر به تزریق آرسنیک به آب های زیرزمینی و کاسه دریاچه زریبار می شود.

وی ادامه داد: باید از کشت تنباکو و هم برنج و دیگر محصولات آب بر در این محدوده جلوگیری و محصولات دیگری جایگزین آنها شود.

برنامه مدیریت جامع تالاب زریبار سال ۱۳۹۶ مصوب و سال گذشته هم اصلاح و بازنگری شد و به گفته مدیرکل حفاظت محیط زیست کردستان به زودی این برنامه در کارگروه استانی زریبار و شورای برنامه ریزی و توسعه استان مطرح و سپس مصوب و آنگاه به عنوان نقشه راه برای پنج سال آینده به دستگاه های ذیربط ابلاغ می شود.

وجود ۶۹۱ حلقه چاه مجاز و غیر مجاز در اطراف دریاچه زریبار

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای کردستان در پاسخ به خبرنگار ایرنا اعلام کرد: ۲۹۸ حلقه چاه مجاز با میزان آب مصرفی ۶.۵ میلیون مترمکعب در سال در اطراف این دریاچه وجود دارد.

آرش آریانژاد با بیان اینکه تعداد چاه های غیرمجاز این محدوده هم ۳۹۳ حلقه با ظرفیت مصرفی ۱.۳ میلیون متر مکعب است، ادامه داد: با بهره برداری و اجرای کامل شبکه آبیاری و زهکشی از اراضی پایاب سدهای استان به ویژه سد گاران مریوان، همه چاه‌های مجاز و غیرمجاز تعیین تکلیف یا مسدود می شود.

با بهره برداری و اجرای کامل شبکه آبیاری و زهکشی از اراضی پایاب سدهای استان به ویژه سد گاران مریوان، همه چاه‌های مجاز و غیرمجاز تعیین تکلیف یا مسدود می شودوی اظهار کرد: چاه‌های غیرمجاز حوضه‌ زریبار با توجه به عمق کم، اثری بر آبخوان‌ها و منابع آب زیرزمینی ندارند.

حال این سوال مطرح می شود که از تعداد چاه‌های مجاز و غیرمجاز اطراف دریاچه زریبار تاکنون شرکت آب منطقه ای کردستان چند حلقه را مسدود کرده است و آنچه در پاسخ به این سوال به ما ارائه شد این است که مریوان جزو شهرهای پرآب است و چاه غیرمجاز زیادی در آن وجود ندارد و بیشتر در دشت های شرقی استان چاه غیرمجاز اثرگذار داریم.

سطح اراضی کشاورزی حوضه تالاب زریبار ۲ هزار و ۸۳۸ هکتار اعلام شده است که از این میزان هزار و ۹۸۸ هکتار آن به کشت محصولات زراعی و ۸۵۰ هکتار آن به محصولات باغی اختصاص پیدا کرده است.

انتقال آب سدگاران به ۲ هزار و ۷۵۰ هکتار از اراضی کشاورزی محدوده زریبار

رئیس گروه محیط زیست، توسعه پایدار و سلامت غذا سازمان جهاد کشاورزی کردستان در گفت و گو با خبرنگار ایرنا با اشاره به اینکه حوضه دریاچه شامل اراضی است که وقتی باران و برف می بارد آب آن وارد دریاچه می شود، اظهار کرد: قرار شده توسط آب منطقه ای استان چهار هزار و ۲۰۰ هکتار از اراضی پایاب سد گاران تبدیل به آبی شود.

محمد غفوری ادامه داد: تاکنون از محل سد گاران آب به هزار و ۶۰۰ هکتار از اراضی کشاورزی موجود در جنوب دریاچه زریبار و هزار و ۱۵۰ هکتار در شمال آن منتقل شده است.

وی با اعلام اینکه انتقال آب به ۲ هزار و ۷۵۰ هکتار از چهار هزار و ۲۰۰ هکتار تاکنون اجرایی شده است، ادامه داد: انتقال آب به این سطح از اراضی توسط ۶ ایستگاه پمپاژ انجام می شود.

تاکنون از محل سد گاران آب به هزار و ۶۰۰ هکتار از اراضی کشاورزی موجود در جنوب دریاچه زریبار و هزار و ۱۵۰ هکتار در شمال آن منتقل شده است

از دیگر وظایف سازمان جهاد کشاورزی که در راستای حفاظت از تالاب زریبار برعهده دارد تغییر الگوی کشت و ترویج محصولات کم آب‌بر در اراضی محدوده این تالاب است که رئیس گروه محیط زیست، توسعه پایدار و سلامت غذا سازمان جهاد کشاورزی کردستان در این رابطه بیان کرد: این سازمان از لحاظ قانونی نمی تواند کشاورزان را مجبور به کشت یا عدم کشت محصولی کند.

غفوری ادامه داد: در مقابل این سازمان از کشت محصولات آب بری هم چون برنج در اراضی محدوده دریاچه زریبار حمایت نمی کند؛ به عبارتی تسهیلات و کود و سموم یارانه ای مورد نیاز را در اختیار آنها قرار نمی دهد.

وی بیان کرد: اگر سال های گذشته میزان سطح زیرکشت برنج در اراضی نزدیک دریچه ۱۰۰ تا ۲۰۰ هکتار بود اکنون به پنج هکتار رسیده است.

غفوری یادآور شد: اجباری برای اجرای الگوی کشت در اراضی کشاورزی وجود ندارد لذا نمی توانیم کشاورز را ملزم به کشت محصولی کنیم ولی اگر کشاورزی مطابق با سیاست های سازمان اقدام به کشت محصول کند از او حمایت می شود.

وی ادامه داد: اگر کشاورزی اقدام به کشت دانه های روغنی کند در تهیه نهاده های این محصولات ۲۵ تا ۵۰ درصد مورد حمایت قرار می گیرد و محصول او به طور تضمینی خریداری می شود.

بعد از گذشت هشت سال، امسال آب تالاب زریبار سرریز کرد و براساس بررسی های انجام شده در وضعیت مطلوبی نسبت به سال های گذشته قرار دارد که مهمترین عامل ایجاد این شرایط، بارندگی های موثر در سال جاری است.

نکته حائز اهمیت وجود آمارهای متناقض در زمینه تعداد چاه‌های غیرمجاز و مجاز در اطراف دریاچه زریبار است و اینکه دستگاهی وجود این چاه‌ها را به زیان زریبار نمی داند درحالیکه نهاد متولی مدیریت دریاچه زریبار یکی از تهدیدات این دریاچه و تالاب را وجود این چاه‌ها می داند و آن را یکی از نشانه‌های مبتلا شدن این تالاب به سرنوشت دریاچه ارومیه مطرح می کند که جای بسی تامل است.

بی شک پربارش و پر آب بودن مریوان دلیل موجهی برای مسدود نکردن چاه‌های آب محدوده دریاچه زریبار نیست چراکه در سال هایی مثل اواخر دهه ۹۰ که بارش کم بود، حجم آب زریبار بشدت کاهش یافت و نگرانی های زیادی بین مردم به ویژه طرفداران و علاقمندان محیط زیست ایجاد کرد و نجات این تالاب به یکی از مطالبات و دغدغه‌های مردم تبدیل شد و به همین دلیل هم ستاد نجات بخشی این تالاب در استان و به ریاست استاندار شکل گرفت.

حال که یکی، ۲ سالی است میزان بارندگی ها افزایش پیدا کرده است، نباید سال های کم بارش را از یاد برد و از همه مهمتر اینکه با توجه به اقلیم منطقه امکان تکرار سال های خشکسالی همچنان وجود دارد و اگر امروز چاره‌ای اندیشیده نشود و اهمال کاری صورت گیرد در سال های خشکسالی باید منتظر تبدیل دریاچه زریبار به وضعیت دریاچه ارومیه باشیم که تزریق هزاران میلیارد اعتبار هم نتوانست آنرا نجات دهد.

عملیاتی کردن رویکرد زیست بومی در تالاب زریبار

از آنجا که در گذشته رویکرد سنتی بر حفاظت از محیط زیست تاکید داشت ولی امروزه برای مدیریت و حفاظت از تالاب‌ها در دنیا رویکرد زیست بومی به اجرا در آمده است؛ رویکرد حفاظتی پیشرفته‌ای که در آن حفظ محیط زیست با به رسمیت شناختن بهره‌برداری‌های معقول اقتصادی، با در نظر گرفتن نقش انسان و به ویژه جوامع محلی به عنوان بخشی از زیست بوم و همچنین در نظر گرفتن ارتباط بین اجزا در سطوح فراتر از مرزهای ظاهری زیست بوم ها و غالبا در سطح حوضه آبخیز عملی می شود.

پنج گام با ۱۲ اصل توسط دفتر حفاظت از تالاب های ایران برای اجرای رویکرد زیست بومی حفاظت از تالاب ها تهیه شده است و در این راستا هم هدف کلی برنامه مدیریت جامع تالاب زریبار استقرار و استمرار مدیریت زیست بومی تعیین شده و موضوع مهم دیگر این است که عملیاتی کردن این رویکرد تنها رسالت یک سازمان مستقل نیست بلکه فرآیندی مشارکتی بوده که مستلزم همکاری سایر سازمان‌ها و دستگاه‌های اجرایی ذیربط و حضور جوامع محلی است.

و این مهم تا زمانی که دستگاه های ذیربط نظرات کارشناسی مبتنی بر مطالعات علمی و اتفاقات مشابه پیش آمده در دیگر نقاط کشور را نپذیرند و بر مدار تفکرات و نظرات سلیقه ای خود حرکت کنند، مشکلات تالاب زریبار نه تنها رفع نخواهد شد بلکه به مرور بر آنها هم اضافه خواهد شد.